نگاهی به مستند Cosmos

شاید در تاریخ مستند‌های علمی تلوزیونی هیچ نمونه مشابهی برای مجموعه‌ای که کارل ساگان، دانشمند و مروج علم برجسته آمریکایی سه دهه پیش ساخت پیدا نشود.

کارل ساگان که خود دانشمندی سیاره شناس و یکی از چهره‌های فعال ماموریت‌های فضایی روباتیک ناسا و از آن مهم‌تر مروج علمی برجسته‌ای بود که دغدغه توسعه علمی در میان عموم مردم را داشت با ساخت مجموعه‌ای به نام کاسموس: سفری شخصی، که از شبکه پی.بی.اس پخش شد، ذهن بسیاری از مردم جهان را تحت تاثیر قرار داد. در سال‌های بعد کاسموس ساگان بارها و بارها پخش شد تا به پربیننده‌ترین مجموعه تلوزیونی جهان بدل شود. در کاسموس، ساگان ما را با خود به سفری از کوچک‌ترین ساختارهای عالم تا کیهان در بزرگ‌ترین ابعاد شناخته شده خود همراه می‌کرد.

کاسموس ساگان باعث شد تا بسیاری از مردم به علم علاقه‌مند شوند و بسیاری از نوجوانانی که برنامه او را دیدند به واسطه این مستند فریفته دنیای علم شوند و راه خود را در آن مسیر ادامه دهند.

مجموعه کاسموس کارل ساگان همان طوری که در زیر تیتر عنوان سریال به آن تاکید می‌شد سفری شخصی بود. سفری که بخشی از روند و توان داستان خود را از شخصیت شگفت‌انگیز کارل ساگان می‌گرفت. شخصیتی که علی رغم درگیر بودنش با مسایل علمی، فنی و لبه علم و علی‌رغم ایده‌های مستحکم و نظریات قدرتمندش در حوزه‌های اجتماعی و اعتقادی، شخصیتی متواضع داشت. او در رفتار و ظاهر نمادی از شخصی بود که تحت تاثیر مواجه با آگاهی و دنیای علم به آرامش و لذتی رسیده است که می‌خواهد آن را با دیگران شریک شود. او حتا در برخی از تندترین اظهار نظرهایش چه در کاسموس، چه در گفتگوهای دیگر نظیر گفتگوی مشترکی که با آرتور سی کلارک و استفاون هاوکینگ داشت (ویدیو این گفتگو را می‌توانید در یوتیوب مشاهده کنید. برای این کار می‌توانید کد کنار متن را اسکن نمایید.) و حتا در خطابه های پر شورش نظیر متن کتاب جهان جن زده که به خرافه و شبه علم حمله می‌کرد، این آرامش و متانت را در خود داشت. این ویژگی شگفت‌انگیزی است که متاسفانه همه اعضا جامعه علمی در آن سهیم نیستند و همین شخصیت ویژه بود که پیدا کردن جایزگینی برای ساگان را دشوار می‌کرد. شاید یکی از نزدیک‌ترین شخصیت‌های معاصر ما از نظر بیان آرام و علاقه و کنجکاوی و لذتی که در مواجهه با ترویج علم می‌برد،  ستاره شناس انگلیسی «برایان کاکس» باشد. اما او حتما انتخاب نخست شبکه‌های آمریکایی برای اجرای برنامه‌ای که قرار بود  میراث‌دار ساگان باشد نمی‌توانست باشد.

در طی سال‌های گذشته همسر ساگان – که تهیه‌کننده و نویسنده آن مجموعه بود – به همراه برخی از چهره‌های برجسته علمی معاصر تلاش کردند تا دنباله‌ای برای آن مجموعه آماده کنند. تلاش‌های آن‌ها چندین سال طول کشید تا به نتیجه برسد. چرا که آن‌ها مایل بودند مسیر ساگان را در دنیای مدرن و به بهترین شکل ممکن برای مخاطب امروزی ادامه دهند و به همین دلیل هم بود که تا وقتی گزینه مناسبی با ایده‌های خود نیافتند به کم راضی نشدند.

سرانجام شبکه نشنال جئوگرافیک و شبکه فاکس ساخت این مجموعه را بر عهده گرفتند. بهترین تیم‌های تلوزیونی و سینمایی در حوزه‌های مختلف گردهم آمدند و بخش فنی کار بر عهده حرفه‌ای‌ترین افراد گذاشته شد. برای مثال جلوه‌های ویژه این مجموعه را تیم جلوه‌های ویژه سریال گیم او ترونز بر عهده گرفتند.

نقش راوای و اجرای این مجموعه 13 قسمتی این‌بار بر عهده  معروف‌ترین و محبوب‌ترین ستاره شناس مروج معاصر آمریکایی بود. نیل دی گریس تایسون، اختر فیزیکدان و مدیر آسمان نمای هیدن، راوی کاسموس جدیدی شد که عنوان فرعی سفری فضا زمانی را بر خود دارد.

تایسون شخصیتی پرانرژی و جذاب است. او کاراکتری داستان‌گو و تلوزیونی دارد و بیننده‌ها را به خود مجذوب می‌کند و به همین دلیل یکی از میهمان‌های ثابت برنامه‌هایی مانند دیلی شو و کولبرت ریپورت بود. او مجموعه‌ای از برنامه‌های ترویجی را نیز بر عهده دارد از وب‌کستی به نام صحبت ستارگان که حالا قرار است به شکل تلوزیونی به شبکه نشنال بیاید تا گردهمایی سالانه‌ي یادبود آسیموف. تایسون بر خلاف ساگان شخصیتی پرجنب و جوش و حتا پرخاشگر دارد. البته این کاراکتر با نسل جدید ارتباط بیشتری برقرار می‌کند ولی شاید برای آن‌هایی که تجربه‌ی مواجهه با دنیای علم را دارند این کاراکتر جایگزین شخصیت ساگان نشود.

پخش این برنامه با استقبال گسترده ای آغاز شد. قسمت اول این برنامه بیش از 8.5 میلیون بیننده را پای تلوزیون کشاند و قسمت‌های بعدی آن باعث شد بیشترین بینندگان  در تاریخ این کانال تلوزیونی   پای این برنامه بنشینند. در هر اپیزود تایسون مخاطبش  را با خود به سفری در طول تاریخ می‌برد تا قصه‌ی علم را روایت کند. قصه‌ای که به حماسه‌ای عظیم می‌ماند که در آن صدها قهرمان ظهور پیدا کرده و مبارزه می‌کنند تا چراغ خرد را روشن نگاه دارند و به نسل بعد واگذار کنند.

این بار هم از سلول‌های دی ان ای تا ابر خوشه‌های کهکشانی و از آغاز تا انجام کیهان عرصه سفر کشتی خیال کاسموس است.

داستانی که در آن با استفاده از بهترین و مدرن‌ترین دست‌آوردهای سینمایی تلاش می‌شود تا مخاطب را نه تنها با واقعیات علمی دنیای موجود و مسیری که علم طی کرده است، بلکه با مفاهیم پشت پرده علم آشنا کند. چیزی که از آن به تفکر علمی نام می‌بریم و مختص دانشمندان نیست و همه ما می‌توانیم و باید در زندگی روزمره خود از آن کمک بگیریم. شک‌گرایی، منطقی بودن و بررسی دقیق و مشاهده‌ی نکته بین از جمله ویژگی‌های این روش است.

در این مجموعه در عین حال به بسیاری از چالش‌ها و مناقشه‌های روز دنیای علم و جامعه پاسخ داده می‌شود و شاید بسیاری از بینندگان برای اولین بار فرصت می‌یابند تا پاسخ علم به موضوعاتی مانند تکامل، گرمایش زمین و پیدایش عالم را بشنوند.

از سوی دیگر برخی نقدها هم به این روایت وارد بود. از داستان همیشگی ما و نگاه جهان غرب به تمدن اسلامی که بگذریم، روایتی که از زندگی جوردانو برونو ارایه  شد شاید آن روایتی نبود که آن نقش اساسی و حماسی را در دنیای علم داشته باشد. برخی از خرده روایت‌ها دارای خطای مختصری بود اما شاید مهم ترین نقد بر مجموعه در مقایسه با کاسموس قبلی، تاکید تایسون بر نقش خود به عنوان دانشمند بود. او بارها و بارها تاکید می کرد که من یک دانشمندم و از دید یک دانشمند دنیا این گونه است. در حالی که هم آقای تایسون و هم اعضا جامعه علمی به خوبی می دانند امروز دیگر دانشمند جامع الاطراف وجود ندارد. وقتی دانشمندی که برای مثال تخصصی در زمینه‌ی اخترفیزیک دارد شروع به روایت تکامل می‌کند، نمی‌تواند سمت دانشمندی‌اش را به روایتش اضافه کند. در این حوزه جدید او علاقه مند به علمی است که روش علم را می‌شناسد و سعی می‌کند با استناد علمی در باره موضوع صحبت کند.  همین طور وقتی یک متخصص تکامل درباره پیدایش عالم حرف می‌زند، اعتبارش از تحقیقات رشته تخصصی‌اش نمی‌آید بلکه از مطالعه سایر همکارانش می‌آید و وقتی شروع به روایت می‌کند قدم به حوزه ترویج گذاشته و از ابزار ژورنالیسم استفاده می کند.

به عبارت دیگر در دروان ما که علم تا این حد تخصصی شده است شما در یک رشته بسیار خاص با یک حوزه فعالیت بسیار محدود تخصص دارید و اعتبار دانشگاهی شما، شما را در آن حوزه توانمند و صاحب رای می‌کند، در همسایگی آن رشته شما دیگر متخصص نیستید. علت تاکید بر این لحن و گویش این است که در برخی از برداشت ها از ترویج علم اتفاقا یکی از مشکلات ترسیم خطوط جدا کننده میان مردم و علم است. انگار افرادی که به هر دلیلی تحصیلات دانشگاهی نداشته‌اند حق کنجکاوی و یا اظهار نظر در زمینه دیگری را ندارند ولی اگر کسی در هر رشته‌ای یک مدرک داشته باشد می تواند در هر زمینه دیگری حرف بزند. این روند شرایطی را به وجود می‌آورد که ممکن است بر فاصله میان دنیای علم و مردم عادی فاصله بیاندازد.

با همه این اوصاف کاسموس یکی از دقیق ترین و بهترین مستندهای علمی است. اگر به دنیای علم علاقه مندید و دوست دارید روایتی دقیق و البته کاملا حرفه ای از نظر رسانه‌ای را ببینید دیدن این مجموعه 13 قسمتی را از دست ندهید.