ایزاک آسیموف و تمدن کهکشانی

                                                                                                                                                                                                             تقدیم به فیلسوف  ‎روبوتی که هنوز آفریده نشده:

                                                                                                                                                       آر. دانیل اولیواو

آیزاک آسیموف [1]   که با بیش از پانصد جلد کتاب، بی­گمان پرکارترین نویسنده‌ی قرن بیستم میلادی و شاید تمام اعصار محسوب می  ‎شود، نگارنده طولانی­ترین داستان زمان­شهری، آرمان  ‎شهری و کیهان­شهری نسل بشر تا به امروز است. او در مجموعه­ داستانی «بنیاد» [2]   که شامل هفت جلد کتاب (به­ترتیب زمان داستانی) به نام‌های «سرآغاز بنیاد» [3] (ترجمه شده با نام سرآغاز بنیاد کهکشانی)، «پیش  ‎بُرد بنیاد» [4] (ترجمه شده با نام پیشبرد بنیاد کهکشانی)، «بنیاد» [5] (ترجمه شده با نام ظهور امپراطوری کهکشان­ها)، «بنیاد و امپراطوری» [6] (ترجمه شده با نام جنگ امپراطوری کهکشان­ها)، «بنیاد دوم» [7] (ترجمه شده با نام سقوط امپراطوری کهکشان­ها)، «لبه بنیاد» [8] (ترجمه شده با نام لبه بنیاد کهکشانی) و «بنیاد و زمین» [9] (ترجمه شده با نام بنیاد کهکشانی و زمین) است، شرح مفصلی از آینده تخیلی بشریتِ در جستجوی ایمان­شهر نهایی خود، ارائه می­کند. البته ردپای فضای حاکم بر این مجموعه هفت جلدی را که ترتیب نگارش آن­ها با ترتیب زمانی داستان‌شان منطبق نیست، در چند کتاب دیگر از داستان  ‎های بلند علمی­تخیلی آسیموف و علاوه بر آن در تعدادی از داستان­های کوتاه او نیز می­توان دنبال کرد. داستان­های بلند «حفره  ‎های پولادی» [10] (ترجمه شده با نام غارهای پولادی)، «خورشید عریان» [11]، «روبوت­های سپیده  ‎دم» [12]، «روبوت­ها و امپراطوری» [13] (ترجمه شده با نام امپراطوری روبات­ها)، «جریان  ‎های فضا» [14] ( ترجمه شده با نام ماجرای فضا)، «ستارگان همچون غبار» [15]، «سنگ  ‎ریزه ‎ای در آسمان» [16] (ترجمه شده با نام قلوه‎سنگی در آسمان) و داستان­های کوتاه مجموعه «روبوت کامل» [17] از این جمله‎اند. پس از مرگ آسیموف در سال 1992 میلادی، نویسندگان دیگری نیز در فضای داستانی مجموعه بنیاد قلم زده­اند؛ مانند گریگوری بنفورد [18] با داستان «خطر بنیاد» [19] در سال 1997، گِرِگ بیر [20] با داستان «بنیاد و آشوب» [21] در سال 1998 و دیوید برین [22] با داستان «موفقیت بنیاد» [23] در سال 1999.

• ‎گمان آینده‎ای که نگارنده مجموعه‌ی بنیاد در این مجموعه داستان‎های به‎یاد ماندنی از آن پرده برمی‎افکند تنها آینده محتوم بشریت نیست، بلکه صرفاً یکی از بی‎شمار امکان‎های قابل رخداد است که تنها یک ذهن خلاق و تحلیل‎گر مانند آسیموف آن هم بر مبنای مهارت بسیار در آینده‎پژوهی و عام‎گرایی دانشمندانه قادر به کشف آن بوده.

تمدن کهکشانی تصویرشده به دست آیزاک آسیموف در داستان‎های بنیاد، راه‎گشای مناسبی برای خلاقیت علمی است و این مقاله بر آن است تا حتا‎الامکان از زوایای پنهان این راه‎گشایی پرده بردارد.

                                                                                        دایره‌المعارف کهکشانی

                                                           ویرایش صد و شانزدهم (سال 1020 د.ب [24] و 13086 د.ک [25])

1)گمان­شهر

فیزیک­دان روسی نیکلای کارداشف [26]، در دهه 1960 طبقه­بندی جدیدی از تمدن­های هوشمند بر مبنای میزان مصرف انرژی ارائه داد. میچیو کاکو [27]، فیزیک­دان و آینده­پژوه ژاپنی­الاصل آمریکایی در کتاب­های خود به صورت کامل این طبقه­بندی را مورد بررسی و تحلیل قرار داده است. براساس این طبقه­بندی، تمدن نوع 1 تمدنی است سیاره­ای که بخشی از آفتاب تابیده‎ شده به سیاره­اش یعنی در حدود 1017 وات را به مصرف می­رساند. تمدن نوع 2 ستاره­ای است و تمام انرژی گسیلی از خورشید خود را به مصرف می­رساند؛ یعنی حدود 1027 وات و تمدن نوع 3 کهکشانی است و انرژی میلیاردها ستاره یا حدود 1037 وات را مصرف می­کند.

کارل ساگان [28] اخترشناس و مشاور مرکز تحقیقات فضایی ناسا [29] که آسیموف او را یکی از تنها دو انسانی که از خودش باهوش‎تر هستند می‎دانست (دومی دانشمند علوم شناختی، ماروین مینسکی [30] است که آسیموف حتا نامش را به عنوان یک شخصیت داستانی در داستان کوتاه «مرد دویست‎ساله» [31] آورده است)، رتبه‎بندی دقیق‎تری را از فاصله بین تمدن‎ها ارائه داده است. او فاصله بین هر یک از تمدن‎های 1، 2 و 3 را به ده قسمت تقسیم کرد که مصرف انرژی هر کدام ده برابر دیگری است. به این ترتیب، تمدن فعلی بشر از نوع 7/0 است (مصرف توان در حدود 1014وات).

بر اساس تقسیم‎بندی ارائه ‎شده بر مبنای مصرف انرژی، می‎توان تمدنی از نوع 4 را نیز معرفی کرد که منبع انرژی آن فراکهکشانی است؛ مانند ماده تاریک [32] و انرژی تاریک [33].

کارل ساگان طبقه‎بندی دیگری را نیز برای تقسیم‎بندی تمدن‎ها بر اساس محتویات اطلاعاتی ارائه کرده است. این تقسیم‎بندی با استفاده از حروف الفبای لاتین، تمدن‎ها را به انواع A، B، ...، Z تقسیم می‎کند. تمدن نوع A، تمدنی است که 106 بیت اطلاعات را پردازش می‎کند. طبق این رده‎بندی تمدن یونان باستان از نوع C و تمدن ما با پردازش حدود 1013 بیت اطلاعات از نوع H است.

با بهره‎گیری از این دو نوع تقسیم‎بندی، ما در جایگاه H7/0 هستیم و اولین برخورد ما با تمدن‎های فرازمینی (اگر چنین تمدنی وجود داشته باشد)، با تمدنی از نوع حداقل J5/1 خواهد بود؛ زیرا تنها چنین تمدنی است که به امکانات حداقلی سفرهای فضایی طولانی دست یافته است. برای مثال از چنین تمدنی می‎توان فضایی‎های سریال V و فیلم «کشتی جنگی» [34] را نام برد.

به همین شکل تمدنی که توان ایجاد یک کرم‎چاله [35] فضایی و عبور از میان آن را داشته باشد، حداقل از نوع Q3 می‎باشد. یک مثال مناسب از این نوع تمدن، امپراطوری در مجموعه اپرای فضایی «جنگ ستارگان» [36] است.

 تمدنی که محتوای اطلاعات یک میلیارد کهکشان را به دست آورد، به مرز تمدن نوع Z خواهد رسید. چنین تمدنی اگر به توانایی مهار انرژی تاریک و ماده تاریک که درصد بسیار بیشتری از ماده و انرژی مرئی کیهان را به خود اختصاص داده است دست یابد، یک تمدن نوع 4 نیز خواهد بود.

• ‎های به هم مرتبط آسیموف در مجموعه داستان‎های روبوتی (غارهای پولادی، خورشید عریان، روبوت‎های سپیده‎دم و امپراطوری روبوت‎ها)، داستان‎های امپراطوری (ماجرای فضا، ستارگان همچون غبار و قلوه‎سنگی در آسمان) و داستان‎های بنیاد (سرآغاز بنیاد کهکشانی، پیشبرد بنیاد کهکشانی، ظهور امپراطوری کهکشان‎ها، جنگ امپراطوری کهکشان‎ها، سقوط امپراطوری کهکشان‎ها، لبه بنیاد کهکشانی و بنیاد کهکشانی و زمین) توصیف‎های واقعی و قابل‎قبولی از انواع مختلف تمدن‎های محتمل آینده بشریت به لحاظ مصرف انرژی و پردازش اطلاعات ارائه می‎کنند.

از شروع داستان «غارهای پولادی» تا انتهای مجموعه بنیاد سیر تدریجی تمدن بشری از جایگاه یک تمدن فراتر از نوع 1 (حدود 5/1) به یک تمدن نوع 3 مشهود است. به لحاظ پردازش اطلاعات آسیموف این سیر را از جایگاه نوع J تا جایگاه نوع R به تصویر می‎کشد.

2)شهر

داستان بلند «پایان ابدیت» [37] را شاید بتوان فیلسوفانه‎ترین اثر علمی‎تخیلی آسیموف قلمداد کرد. داستانی که در آن گروهی به نام «ابدی‎ها» [38] از طریق آسانسورهای زمانی که بر مبنای معادلات زمان کشف شده توسط دانشمندی در سده بیست و چهارم کار می‎کند، در دوره‎های زمانی متفاوت رفت و آمد دارند. این آسانسورها که از لحاظ زمانی تا لحظه انفجار ابرنواختری [39] خورشید امتداد یافته‎اند، انرژی خود را از انفجار خورشید گرفته‎اند. و این منبع انرژی عظیم، تأمین‎کننده تمام انرژی این سیستم متحرک در دوره‎های زمانی متفاوت است. ابدی‎ها در تمام دوره‎های زمانی رفت و آمد دارند و به محض مشاهده یک واقعه‌ی نامناسب در هر لحظه از زمان، عوامل مولد آن را در گذشته شناسایی کرده و با تغییر و دست‎کاری عوامل مربوطه، آینده را بازتعریف می‎کنند. در نسخه‌ی جدید آینده حتا ممکن است بسیاری از اشخاص، دیگر وجود نداشته باشند و به همین شکل حافظه و تاریخ بشری در هر یک از این بازتعریف‎ها تغییر می‎کند. ایده‌ی اصلی این تغییرات زمانی بر مبنای یک خاصیت ریاضی در «نظریه آشوب» [40] به نام «اثر پروانه‎ای» [41] بنا شده است.

تا این قسمت از داستان، به‎خوبی مشهود است که ما با یک تمدن نوع 2 طرف هستیم، تمدنی که انرژی ستاره خود را مهار کرده. اما نکته مهم این‎جا است که نسل‎هایی از آیندگان، بازه‎ای از آینده‎ی مسیر آسانسور زمان را بر گذشتگان بسته‎اند. زیرا آن‎ها به‎درستی دریافته‎اند که بازتعریف آینده بر مبنای اصلاح گذشته، تمدن بشر را در سطح یک تمدن نوع 2 متوقف خواهد کرد. زیرا بشر با بازتعریف پی‎درپی آینده  از فضا غافل شده و سفرهای فضایی را در نسخه‎های مختلف واقعیت‎ها حذف خواهد کرد و لذا تمدن‎های هوشمند دیگر، سیارات غیرمسکونی را به مصادره‌ی خود در خواهند آورد که در نتیجه جایی به جز زمین برای بشریت باقی نمی‎ماند. آیندگان جاسوسه‎ای را به داخل ابدی‎ها می‎فرستند و او با کمک تکنسینی به نام اندرو هارلان [42] به نیمه‌ی قرن بیستم بازگشته و به‎گونه‎ای در رخدادها دست می‎برد که ابدیت را تغییر دهد. در نسخه‌ی جدید آینده، دنیایی اتفاق می‎افتد که همین دنیای فعلی ما است. دنیایی که در آن ابدی‎ها موجود نیستند و آسیموف آینده‌ی آن را با مسکونی ‎شدن سیارات دیگر کهکشان راه‎شیری به دست بشر آغاز می‎کند. بازه‌ی مابین نیمه‌ی قرن بیستم تا مسکونی‎شدن پنجاه سیاره به دست بشر در داستان‎های بلند آسیموف کمتر مورد توجه او بوده است. آسیموف بیشتر به اتفاقات پس از آن پرداخته.

3)کلان­شهر

برخی از داستان‎های کوتاه و بلند آسیموف مانند داستان کوتاه «زمین مادر» [43]، خلأ زمانی بین نیمه‎های قرن بیستم میلادی یعنی جایی که داستان «پایان ابدیت» پایان می‎گیرد و شروع داستان «غارهای پولادی» را که در شرایط وجود پنجاه سیاره بشرزیست دیگر به غیر از زمین روایت شده، پر کرده است. این خلأ زمانی بین یک تمدن  H 7/0 تا یک تمدن J 5/1 است. اما گزینه مناسب‎تر برای پر کردن این فضای زمانی، مجموعه داستان‎های یکی دیگر از غول‎های ادبیات علمی‎تخیلی است: سر آرتور چارلز کلارک [44].

کلارک به‎ویژه در مجموعه چهارگانه‌ی اودیسه («2001: یک اودیسه فضایی» [45] (ترجمه شده با نام رازکیهان)، «2010: اودیسه 2» [46]، «2061: اودیسه 3» [47] و «3001: اودیسه پایانی» [48]) و چهارگانه‌ی راما («میعاد با راما» [49]، «راما 2» [50]، «باغ راما» [51] و «راز راما» [52]) بخش‎هایی از جو حاکم بر این فضای چند صد یا شاید چند هزار ساله را به‎خوبی پوشش می‎دهد.

در محدوده‌ی زمانی که آسیموف جوان در ذهن خود ایده‌ی داستان‎های روبوتی را می‎پرورد، علم الکترونیک در آغاز راه است. هم‎زمان هم صحبت از کشف ذره‎ای است مانند الکترون اما با بار مثبت به نام «پوزیترون» [53]. و این دو باعث خلق واژه جدیدی در ادبیات آسیموف می‎شود به نام «پوزیترونیک». دانشی تخیلی که اساس ساختار مغزی روبوت‎ها را تشکیل خواهد داد. هر چند که او درباره مشخصه‎های سخت‎افزارهای مغز پوزیترونیکی توضیح چندانی ارائه نکرده، اما به لحاظ نرم‎افزارهای حاکم بر آن، توصیفات کاملی خلق کرده است.

شکل 1: کارگاه الیجاه بیلی در کنار روبوت انسان‎نما: آر. دانیل اولیواو

در میان روبوت‎های داستان‎های آسیموف که بر خلاف ماشین‎های بی‎رحم و قاتل مجموعه فیلم‎های «نابودگر» [54] و «ماتریکس» [55] منشأ خیر هستند، جایگاه درخشان اندرو مارتین [56]، دانیل اولیواو [57] و جیسکارد  رونتلوف [58] غیرقابل انکار است. در داستان کوتاه «مرد دویست‌ساله»، اندرو مارتین روبوتی است که از فضای قطعیت روبوتی به فضای عدم‌قطعیت انسانی رو می‎آورد و به‎عنوان یک انسان، دارفانی را وداع می‎گوید. در سال 1993 رابرت سیلوربرگ [59] این داستان کوتاه را به شکل داستانی بلند به نام «مرد پوزیترونی» [60] در آورد و در سال 1999 نیز، فیلمی نیز از روی این داستان به نام «مرد دویست‎ساله» به کارگردانی کریس کلمبوس [61] ساخته شد.

شکل 2: روبوت اندرو در کنار جرالد مارتین (فیلم مرد دویست‎ساله)

دانیل اولیواو که در خلال داستان‎های آسیموف بار یک کهکشان را به دوش می‎کشد، روبوتی است انسان‎نما ساخته‌ی دو دانشمند مقیم سیاره «ارورا» [62] به نام‎های هان فاستولف [63] و راج نمنه سارتون [64].

سیاره‌ی ارورا اولین سیاره‌ی مسکونی‎شده به دست انسان پس از زمین است و سیاره‌ی «سولاریا» [65] آخرینشان. البته پیش از موج دوم مهاجرت که تمام کهکشان را در بر می‎گیرد.

همکاری جالب دانیل با کاراگاه زمینی الیجاه بیلی [66] منجر به حل معماهای پلیسی‎جنایی و در پسِ آن مشکلات سیاسی‎اجتماعی می‎شود.

شکل 3: کاراگاه الیجاه بیلی

الیجاه بیلی که معتقد است زمینی‎ها مجدداً باید دست به تصرف سیارات جدید بزنند و موج دوم مهاجرت را آغاز کنند، پرچم‎دار این حرکت جدید می‎شود و در نهایت پسرش بنتلی بیلی [67] با گروهی از انسان‎های زمینی راهی یک سیاره جدید می‎شوند، سیاره‎ای که نام سیاره‌ی «بیلی» به خود می‎گیرد. در نهایت الیجاه خود نیز به مهاجران جدید در سیاره هم‎نام خودش می‎پیوندد. او از جایگاه یک مأمور پلیس به یک قهرمان اسطوره‎ای تبدیل می‎گردد که زمینی‎های محصور در شهرهای زیرزمینی و یا به روایت آسیموف، «حفره‎های پولادی» را به سمت کهکشان روانه می‎کند. و این موج دوم مهاجرت است که در نهایت یک امپراطوری کهکشانی را به بار می‎آورد. اما در این بین، ساکنان سیاره ارورا دست به توطئه‎ای برای رادیواکتیو کردن زمین می‎زنند و زمین حماسی انسان‎ها برای همیشه غیرقابل سکونت می‎شود.

الیجاه به هنگام مرگ برای آخرین بار با روبوت دانیل ملاقات می‎کند و بذر اندیشه‎ای را در ذهن او می‎پرورد که بعدها با تقدم به قوانین سه‎گانه‌ی روبوتیک، به قانون صفرم روبوت‎ها تبدیل می‎شود. این قانون، بشریت را به‎عنوان یک کل، مقدم بر یک انسان به‎عنوان یک جزء کوچک می‎داند.

آر. دانیل اولیواوی افسانه‎ای با کمک روبوت دیگر یعنی جیسکارد رونتلوف که در مراحل ابتدایی توسعه و تکامل خود به قدرت‎های ذهنی خاصی برای فهم و دست‎کاری ذهن انسان‎ها دست یافته و در لحظه‎های آخر حیات خود این توانایی اسرارآمیزش را به دانیل منتقل می‎کند، زمینه‎ساز حرکتی شگفت می‎شوند. و در نهایت با مرگ جیسکارد، اگر بتوان خاموش شدن یک روبوت را مرگ نام نهاد، دانیل باقی می‎ماند و یک کهکشان.

در انتهای این ماجرای عجیب و سترگ، آر. دانیل اولیواو که حالا به یک فیلسوف‎روبوت مبدل شده، کهکشان را به سرانجام می‎رساند. او بی‎گمان از هر انسانی انسان‎تر است.

شکل 4: آر. دانیل اولیواو

شکل 5: روبوت جیسکارد در حال نجات کاراگاه الیجاه بیلی

4)زمان­شهر

جاذبه‌ی منفی، مفهوم جالبی است که از بُن یک ایده علمی به نام «ماده‌ی منفی» [68] بر می‎آید. ماده‌ی منفی با «پادماده» [69] تفاوت دارد. اولی دارای جرم منفی و خاصیت دافعه‌ی گرانشی است، اما دومی جرم مثبت داشته و فقط از لحاظ بار الکتریکی با متناظر مادی خود در تضاد است. پادماده در عالم وجود دارد و وجود آن از لحاظ فیزیکی اثبات شده، اما هنوز اثری از ماده‌ی منفی به دست نیامده است. آسیموف در آثار خود از آسانسورهای ضدگرانشی [70] و ناوهای فضایی مبتنی بر ضدگرانش نام برده و وجود چنین دست‎آوردهای فن‎آورانه‎ای تنها در صورت کشف ماده‌ی منفی امکان‎پذیر خواهد شد. هیچ بعید نیست که در طی چند سده‌ی آینده، مسافران فضا ماده‌ی منفی را بیابند.

 از طرف دیگر تسلط بلامنازع آیزاک آسیموف بر الکتریسیته و مغناطیس، راه‎گشای عمده نگاه آینده‎پژهانه‌ی او در داستان‎های علمی‎تخیلی‎اش است. لباس‎هایی با زیپ‎های دیامغناطیس و اتومبیل‎ها و قطارهایی که با زمین تماس ندارند و در هنگام حرکت در فاصله‎ای بالاتر از سطح زمین شناورند، از این نمونه ایده‎های زیبای اویند. جالب‎تر این‎جا است که چنین دست‎آوردهایی هیچ تضادی با علم ندارند. به‎عنوان مثال در صورت کشف ابررساناهای [71] دمای اتاق که پیش‎بینی می‎شود حداکثر تا انتهای قرن بیست و یکم به آن دست یابیم، ساخت قطار یا اتومبیلی که در فاصله‌ی اندکی از سطح زمین معلق باشد، کاملاً امکان‎پذیر خواهد بود. چنین وسیله‌ی نقلیه‎ای تنها نیازمند انرژی کمی برای شروع حرکت خواهد بود.

آسیموف راه‎حل مسافرت‎های فضایی چند هزار یا چند میلیون پارسکی [72] را (هر پارسک معادل است با 26/3 سال نوری)، استفاده از جهش‎های فضایی و کرم‎چاله‎ها می‎داند. مفهومی که هنوز فرای توانایی تکنولوژیکی انسان است اما نه به لحاظ منطقی و نه به لحاظ فیزیکی غیرممکن نیست.

با توجه به این‎که سه‎گانه‌ی بنیاد (بنیاد، بنیاد و امپراطوری و بنیاد دوم) در دهه 1940 میلادی نگاشته شده، به‎نظر می‎رسد اکثر ایده‎های جذاب تخیلی موجود در داستان‎ها و فیلم‎های فضایی نیمه دوم قرن بیستم الهام گرفته شده از نوشته‎های آسیموف باشند. از این دست ایده‎ها در مجموعه‎هایی مانند سریال «سفرهای ستاره‎ای» [73] (پیشتازان فضا) و فیلم «جنگ ستارگان» بسیارند. مفاهیمی مانند جهش فضایی، فرافضا [74] ، نمایش هولوگرافیکی و هولوویژنی، رزم‎ناوهای فضایی و ....

5)آرمان­شهر

قهرمان اسطوره‎ای آسیموف نه مانند هرکول [75] به لحاظ فیزیکی قدرتمند است و نه مانند لوک اسکای‎واکر [76]، یک شوالیه‌ی جنگ‎جو. بلکه ریاضی‎دان ساده‎ای است که با اتکا به هنرنمایی ریاضی خود دست به تأسیس دانشی به نام «روان‎تاریخ» [77] می‎زند. این شخص که به نظر می‎آید بر مبنای مشخصه‎های شخصیت خود آیزاک آسیموف آفریده شده، هری سلدون [78] نام دارد.

دانش خیالی روان‎تاریخ بر پایه‌ی شاخه‎ای از ریاضیات بنیان نهاده شده به نام نظریه‌ی آشوب و مدل‎سازی سیستم‎های پویا. جالب این‎جا است که در دهه 1940 میلادی یعنی زمانی که آسیموف با اتکا به نظریه‌ی آشوب دانش روان‎تاریخ را در داستان بنیاد وصف می‎کند، در میان ریاضی‎دانان، چنین شاخه‎ای از ریاضی به عنوان یک مسیر انحرافی و غیرواقعی تلقی می‎شد. در دهه 60 و 70 میلادی است که نظریه‌ی آشوب به عنوان یک شاخه‌ی پذیرفته شده از ریاضیات جایگاه خود را تثبیت می‎کند.

• ‎تاریخ که دکتر هان فاستولف هم در مجموعه‌ی روبوتی آسیموف به دنبال کشف آن است و البته موفق نمی‎شود، بر مبنای این ایده بنا نهاده شده که قواعد حاکم بر برخی از مجموعه‎ها در اثر افزایش پیچیدگی، ساده می‎شوند. هرچند که این ایده هنوز در دنیای واقعی به طور قطعی اثبات نشده، اما خلاقیت‎های ذهنی عجیبی در بطن آن نهفته شده است. هری سلدون که قرن‎ها پس از فاستولف به دانش روان‎تاریخ دست می‎یابد، بر این اعتقاد است که مجموعه‌ی پیچیده چند میلیون سیاره‌ی موجود در امپراطوری کهکشانی با چند ده میلیارد جمعیت انسانی دارای قواعد قابل کشفی است که او بر مبنای این قواعد بر آمده از ریاضیات آشوبی و آماری به نتایج مهمی دست می‎یابد: سقوط امپراطوری کهکشانی و دوره‌ی هرج و مرج سی‎ هزار ساله‌ی پس از آن که به ظهور امپراطوری دوم می‎انجامد. او به ‎منظور کاهش دوران هرج و مرج دست به تأسیس دو مؤسسه یا بنیاد علمی در دو سوی کهکشان می‎زند. بنیاد اول بر مبنای علوم تجربی در سیاره‌ی «ترمینوس» [79] بنا شده و وظیفه‌ی اولیه آن گردآوری تمام معارف انسانی در قالب یک دایره‎المعارف کهکشانی است. اما بنیاد دوم به شکل پنهانی در سیاره‌ی «ترانتور» [80] بنا شده و ساختار آن بر آمده از علوم ذهنی و متافیزیکی است.

شکل 6: هری سلدون، مؤسس دانش روان‎تاریخ

شکل 7: سیاره ترمینوس، جایگاه بنیاد اول کهکشانی در لبه‌ی کهکشان

6)روان­شهر

بنیاد اول سهم به‎سزایی در تحول علمی و اطلاعاتی کهکشان دارد و به جز یک مورد خاص از پس تمام مصائبش بر می‎آید. به شکل پی‎درپی هولوگرام‎های ضبط شده‌ی هری سلدون افسانه‎ای بر بنیاد اولی‎ها ظاهر می‎شود و آن‎ها را هدایت می‎کند. سلدون بر مبنای دانش روان‎تاریخ پیش‎بینی همه‌ی مشکلات را کرده، البته به جز یک مورد ویژه؛ آن هم شخصی است به نام «میول» [81] که یک مرتد از سیاره‌ی «گایا» [82] است و دست به تاراج بنیاد اول می‎زند. در این شرایط به‎خصوص است که بنیاد دومی‎ها از خفا در می‎آیند و با متوقف‎ کردن میول، کهکشان را به راه درست بر می‎گردانند.

بنیاد دوم نوعی «روان‎شهر» است؛ تمدنی بر مبنای دانش‎های روانی و ذهنی و قابلیت دخل و تصرف در مسیر ذهنی کهکشان. بنیاد دومی‎ها استادان روان‎شناس و راه‎بران خردمندی هستند که در خفا به پیش‎بُرد طرح سلدون نظارت دارند. آن‎ها در زمان لزوم وارد عمل می‎شوند و حتا هنگامی که بنیاد اول به جنگ با آن‎ها بر می‎خیزد، با مهارت ویژه‎ای خود را نابود شده نمایش می‎دهند، در حالی‎که قدرتمندانه به فعالیت مشغولند.

اما نسخه نهایی که آسیموف برای کهکشان می‎پیچد نه بنیاد اول است نه بنیاد دوم، بلکه طرح سترگی است به نام «کهکشان‎شهر». طرحی که دانیل اولیواو به موازات بنیادهای سلدون بنا کرده و بر مبنای ساختار کل‎گرایانه‌ی پیوستگی آگاهی همه اجزاء کهکشان به پیش می‎رود. به نظر می‎آید آسیموف از سه‎گانه‎ی دانش که در بنیاد اول تجلی پیدا کرده و مذهب که در بنیاد دوم به کمال رسیده و عرفان که مظهرش کهکشان‎شهر بنا شده در سیاره‌ی گایا است، ضمن حفظ و احترام به دانش و مذهب، عرفان را به عنوان نسخه نهایی معرفی می‎کند. او تمام کهکشان را به نوعی در هم تنیده می‎خواهد که هر جزئی به اطلاعات کل دسترسی داشته باشد و برعکس. در چنین کهکشان‎شهری همه چیز در وحدت و تعادل با یکدیگرند.

شکل 8: سیاره فلزپوش ترانتور در مرکز کهکشان (جایگاه بنیاد دوم)

7)کهکشان­شهر

به شکل مختصر، فضای کلی اتفاقات و رویدادهای کهکشان‎نامه‎ای که آسیموف نگاشته است به ترتیب زمانی عبارت است از:

الف) بساط ابدی‎ها برچیده شده و آینده مطابق آن‎چه که باید باشد، پیش می‎رود.

ب) انسان‎ها پنجاه سیاره به جز زمین را مسکونی می‎کنند. اولینشان ارورا و آخرینشان سولاریا است.

پ) پنجاه سیاره جدید به واسطه پیشرفته‎تر شدن از زمین‎، به زمین و مردمانش به دیده‌ی تحقیر می‎نگرند. آن‎ها خود را فضایی می‎نامند.

ت) به واسطه‌ی تلاش‎های کاراگاه الیجاه بیلی، انسان‎های زمین سیر دوم مهاجرت را آغاز می‎کنند و کهکشان را در می‎نوردند.

ث) فضایی‎ها با طرح توطئه‎ای زمین را رادیواکتیو و غیرقابل سکونت می‎کنند.

ج) انسان‎های پراکنده در کهکشان، امپراطوری کهکشانی را بنا می‎کنند.

چ) آخرین بازماندگان زمین، سیاره‌ی مادر غیرقابل سکونت را ترک می‎کنند.

ح) هری سلدون با تأسیس دانش روان‎تاریخ، سقوط امپراطوری را پیش‎بینی می‎کند.

خ) به پیشنهاد روبوت دانیل اولیواو، سلدون دو بنیاد تأسیس می‎کند؛ یکی بر اساس علوم تجربی و دیگری بر اساس علوم ذهنی. این دو بنیاد موظفند هرج و مرج سی‎ هزار ساله‎ی پیش‎بینی شده توسط دانش روان‎تاریخ پس از سقوط امپراطوری کهکشانی را به هزار سال کاهش داده و ظهور امپراطوری دوم را تسریع کنند.

د) روبوت دانیل اولیواو موازی طرح سلدون، طرح کهکشان‎شهر را در سیاره‌ی گایا بنیان می‎گذارد.

ذ) بنیاد اول و دوم در طی چند صد سال از پس ناملایمات و سختی‎ها بر می‎آیند و راه را به سمت ظهور امپراطوری دوم هموار می‎کنند.

ر) در نهایت از میان این سه طرح،  طرح کهکشان‎شهر برگزیده می‎شود.

ز) روبوت دانیل اولیواو خود را بازنشسته می‎کند و اطلاعات خود را به یک کودک با قابلیت‎های ویژه می‎سپارد تا ادامه وظایف او در مسیر نظارت بر کهکشان را به عهده بگیرد.

ژ) آیزاک آسیموف خالق اثر سترگ بنیاد، اندکی پس از به سرانجام رساندن این مجموعه عظیم داستانی در سال 1992 در می‎گذرد. بی‎گمان او همان هری سلدون افسانه‎ای است.

شکل 9: نقشه خیالی کهکشان راه‎شیری در دوران امپراطوری کهکشانی

 A:Terminus,    B: Trantor,  C: Anacreon,    D: Kalgan,    E: Earth,   F: Solaria,

G: Aurora,  H: Devos'Ark,  I:  Lemuria, K:  Orghon IV ( Tamanium ), L: Star's End,

• Tazenda, O:  Siwenna.

8)عرفان­شهر

آسیموف زاده‌ی یک خانواده یهودی است و در میان آثار او چند اثر در مورد کتاب مقدس هم دیده‎ می‎شود، هر چند که اندیشه‎های عظیم او فراتر از چارچوب هرگونه ایدئولوژی حرکت می‎کنند. رگه‎هایی از علایم و نشانه‎های اسطوره‎ای برآمده از کتاب مقدس به شکل بسیار نوینی در داستان‎های علمی‎تخیلی او موجود است. به‎عنوان مثال نام همسر کاراگاه الیجاه بیلی، «جسی» اما نام واقعی‎اش «ایزابل» [83] است. الیجاه و ایزابل یک دوگانه‌ی متضاد در کتاب مقدس هستند. الیجاه یا الیاس یک پیامبر است و ایزابل ملکه‎ای که به جنگ با این پیامبر بر می‎خیزد. از طرف دیگر، داستان سرگردانی قوم یهود به شکل جالبی در داستان بنیاد توسط آسیموف بازنویسی می‎شود. در کتاب سرآغاز بنیاد کهکشانی، هری سلدون -مؤسس دانش روان‎تاریخ- در طی گریز از دست مأموران حکومتی به ناحیه‎ای از سیاره ترانتور می‎رود به نام «مایکوژن» [84]. مردم آن ناحیه معبدی دارند که آن را به شکل سرزمین اجدادی خود یعنی سیاره‌ی ارورا درست کرده‎اند و در آن‎جا برای دوری از آن سرزمین عزاداری می‎کنند. آن‎ها حتا مجسمه‎ای فلزی از یک روبوت را به یاد دوران زندگی در ارورا برای خود ساخته‎اند. این نمادسازی کامل‎تر می‎شود اگر بدانیم سیاره‌ی ترانتور با الهام از شهر رم باستان  و امپراطوری کهکشانی با الهام از امپراطوری رم توصیف شده‎اند.

9)ایمان­شهر

آسیموف از سال ۱۹۸۵ تا زمان مرگش (سال 1992) رییس انجمن اومانیست‌های [85] آمریکا بود. بعد از مرگش جای او را دوست و همکار نویسنده‌اش «کورت ونه‌گات» [86] گرفت.

• ‎های معنوی و فلسفه‎مآبانه‌ی آسیموف که در خانواده‎ای یهودی چشم به جهان گشوده و خود دارای گرایش‎های «پان‎تئیستی» [87] و اومانیستی است، یادآور یک فیلسوف یهودی‎تبار کهن‎تر به نام «باروخ اسپینوزا» [88] است که از جامعه‌ی یهودیان طرد شد. همچنین ردپای این اعتقادات را در ذهن یک دانشمند یهودی‎زاده‌ی دیگر یعنی آلبرت اینشتین [89] نیز می‎توان یافت.

اومانیسم یا مکتب اصالت بشر، انسان را مقدم بر همه چیز می‎داند؛ حتا بر ایده‎‎های معنوی و ماوراءالطبیعی. قوانین سه‎گانه‌ی روبوتیک آسیموف که در درصد قابل توجهی از کتاب‎هایش نمود دارد، مثال‎هایی به‎یادماندنی از تقدم اومانیسم بر دانش در چارچوب فکری آسیموف را نمایش می‎دهند. او حتا با افزودن قانون صفرم به این چهار قانون، تمام دین خود را به اصالت نهاد انسان ادا می‎کند. نسخه نهایی این قوانین به شکل زیر است:

قانون صفر: يک روبوت نبايد به بشریت آسيب برساند يا با خودداري از عملي موجب آسيب به بشریت شود.

قانون اول (تکميل شده): يک روبوت نبايد به یک انسان آسيب برساند يا با خودداري از عملي موجب آسيب ديدن او شود، مگر اين که قانون صفر نقض شود.

قانون دوم: يک روبوت بايد از تمامي فرمان‎هاي انسان تبعيت کند، مگر اين که آن فرمان يا فرمان‎ها در تعارض با قانون صفرم یا اول باشد. 

قانون سوم: تا هنگامي که قانون صفرم، اول و دوم زير پا گذاشته نشده، روبوت بايد وجود خود را حفظ کرده و برای بقاي خود بکوشد.

• ‎تئیسم نوعی همه‎خدایی است و به‎عبارت دیگر اعتقاد به وجود خدا به‎عنوان فرآیند جاری در بطن تعامل هستی است. پان‎تئیست‎ها خدا را به‎عنوان یک شخص نمی‎شناسند، بلکه او را روح حاکم بر کیهان و جهان آفرینش قلمداد می‎کنند. داستان‎های کوتاه «آخرین پرسش» [90] و «آخرین پاسخ» [91] که در رده‌ی بهترین داستان‎های کوتاه آیزاک آسیموف قرار دارند، به‎خوبی بیانگر این نگاه اعتقادی هستند. و در نهایت در دو کتاب انتهایی مجموعه‌ی بنیاد یعنی «لبه‌ی بنیاد کهکشانی» و «بنیاد کهکشانی و زمین»، مجدداً ذهن کل‎نگر و پان‎تئیست آسیموف گزینه‌ی کهکشان‎شهر را به‎عنوان راه حل نهایی بشریت ارائه می‎کند. این کهکشان‎شهر جایی است که همه هستی با هم در پیوند آگاهی قرار گرفته و هر جزء آن دارای اطلاعات کل است و برعکس. در این کهکشان‎شهر که نسخه‌ی اولیه‌ی آن بر اساس طرح اولیه‌ی روبوت دانیل اولیواو در سیاره‎ای به نام گایا آزمایش شده است، کل چیزی جدا از جزء و جزء چیزی جدا از کل نیست.

10)کیهان­شهر

فضای داستان‎های بنیاد و مجموعه روبوتی و امپراطوری آسیموف آن‎چنان مسحورکننده و وسیع است که نویسندگان دیگر را نیز بر آن داشته تا در چنین سپهری قلم‎فرسایی کنند. جدا از فضاهای خالی زمانی بین روایت‎های آسیموف که می‎توانند با داستان‎های بلند جدید پر شوند، ادامه‌ی زمانی مجموعه‌ی بنیاد هم گزینه‌ی وسوسه‎ کننده‎ای برای نگارش است. کهکشان‎شهر آسیموف در قبال سایر کهکشان‎ها چه وضعیتی خواهد داشت و آیا کنجکاوی مهار نشده‌ی انسان به سمت بیلیون‎ها کهکشان دیگر گام بر خواهد داشت؟

• ‎گمان حتا یک تمدن نوع 3 که همان کهکشان‎شهر است برای رسیدن به درجه‌ی اطلاعاتی Z، ناگزیر از سفرهای بین کهکشانی است و این‎ گونه باید انتظار داشت که روزی هر چند بسیار دور، کهکشان‎شهر را در قامت یک جهان‎شهر مشاهده کنیم. یعنی کیهان‎شهری که در برگیرنده‌ی بی‎نهایت کهکشان بوده و در همه جای آن پیوستگی جزء و کل تفکیک‎ناپذیر است. شاید بشر در آن کهکشان‎های دیگر بر خلاف راه‎شیری که در روایت‎های آسیموف جز انسان موجود هوشمند دیگری ندارد، با هوشمندهای دیگری مواجه شود. در چنین حالتی کیهان‎شهر، اتحاد اخلاق‎مدارانه‎ی تمام هوشمندهای کیهان را می‎طلبد.

11)بی­کران­شهر

آیزاک آسیموف با ایده‌ی «جهان‎های موازی» [92] آشنا بود، اما عمرش کفاف نداد تا ببیند در سایه‌ی جدیدترین دست‎آورد دانش فیزیک یعنی  فرضیه‌ی M، مفهوم جهان‎های موازی رخساره‎ای کاملاً علمی و ممکن به خود می‎گیرد.

• ‎شهر آرمانی آن زمان که از مرز تمدن Z4  عبور کند، برای گریز به جهان‎های موازی که تعداد آن‎ها حدود 10500 یعنی چیزی نزدیک به بی‎نهایت تخمین زده می‎شود، درنگ نخواهد کرد.

آیا روزی کیهان‎شهر با درنوردیدن جهان‎های موازی، یک بی‎کران شهر خواهد شد؟ شاید اگر استاد بزرگ حوزه‌ی پرواز تخیل بشر یعنی آیزاک آسیموف هنوز در قید حیات بود، پاسخ زیبایی برای این پرسش داشت. اما اینک که او نیست، وظیفه‌ی ادامه این حماسه به عهده ما است.

با این‎که حدود بیست سال از مرگ آیزاک آسیموف می‎گذرد، باید ایمان آورد که قطعاً مرگ او به معنای فراموش‎ شدن ایده‎هایش نیست. انسان خواهد مرد، اما ایده‎هایش نه.

شکل 10: آیزاک آسیموف

مراجع:

1)          تویسرکانی، مهرداد. «زمان­شهرها و داستان­های زمان­شهری»، ماه‎نامه‎ی ادبیات داستانی، شماره 49، زمستان 1377، صص 27-20.

2)          آخرین پاسخ»

3)          من. آسیموف»

4)          پایان ابدیت»

5)          غارهای پولادی»

6)          خورشید عریان»

7)          روبات­های سپیده­دم»

8)          امپراطوری روبات­ها»

9)          ماجرای فضا»

10)      ستارگان همچون غبار»

11)      قلوه­­سنگی در آسمان»

12)      سرآغاز بنیاد کهکشانی»

13)      پیشبرد بنیاد کهکشانی»

14)      ظهور امپراطوری کهکشان­ها»

15)      جنگ امپراطوری کهکشان­ها»

16)      سقوط امپراطوری کهکشان­ها»

17)      لبه‌ی بنیاد کهکشانی»

18)      بنیاد کهکشانی و زمین»

19)     

20)     

21)     

22)     

23)     

24)     

25)     

پی‌نوشت:

[1] Isaac Asimov

[2] Foundation

[3] Prelude to Foundation

[4] Forward the Foundation

[5] Foundation Gnome

[6] Foundation and Empire

[7] Second Foundation Gnome

[8] Foundation’s Edge

[9] Foundation and Earth

[10] The Caves of Steel

[11] The Naked Sun

[12] The Robots of Dawn

[13] Robots and Empire

[14] The Currents of Space

[15] The Stars, Like Dust

[16] Pebble in the Sky

[17] The Complete Robot

[18] Gregory Benford

[19] Foundation’s Fear

[20] Greg Bear

[21] Foundation and Chaos

[22] David Brin

[23] Foundation’s Triumph

[24] دوران بنیاد

[25] دوران کهکشانی

[26] Nikolai Kardashev

[27] Michio Kaku

[28] Carl Sagan

[29] NASA

[30] Marvin Lee Minsky

[31] Bicentennial Man

[32] Dark Matter

[33] Dark Energy

[34] Battleship

[35] Wormhole

[36] Star Wars

[37] The End of Eternity

[38] Eternals

[39] Supernova

[40] Chaos Theory

[41] Butterfly Effect

[42] Andrew Harlan

[43] Mother Earth

[44] Sir Arthur Charles Clarke

[45] 2001: A Space Odyssey

[46] 2010: Odyssey Two

[47] 2061: Odyssey Three

[48] 3001: The Final Odyssey

[49] Rendezvous with Rama

[50] Rama II

[51] The Garden of Rama

[52] Rama Revealed

[53] Positron

[54] Terminator

[55] Matrix

[56] Andrew Martin

[57] Daneel Olivaw

[58] Giskard Reventlov

[59] Robert Silverberg

[60] The Positronic Man

[61] Chris Columbus

[62] Aurora

[63] Han Fastolfe

[64] Roj Nemmenuh Sarton

[65] Solaria

[66] Elijah Bailey

[67] Bentley Bailey

[68] Negative Matter

[69] Anti Matter

[70] Anti Gravity

[71] Super Conductor

[72] Parsec

[73] Star Trek

[74] Hyperspace

[75] Heracles

[76] Luke Skywalker

[77] Psychohistory

[78] Hari Seldon

[79] Terminus

[80] Trantor

[81] Mule

[82] Gaia

[83] Isabel

[84] Mycogen

[85] Humanist

[86] Kurt Vonnegut

[87] Pantheism

[88] Baruch Spinoza

[89] Albert Einstein

[90] The Last Question

[91] The Last Answer

[92] Parallel Universes