افسانه به سبک پولمن

کوکی

مترجم: فرزاد فربد

ناشر: کتاب پنجره، 1389

کنت کارلشتاین

مترجم: فرزاد فربد

ناشر: پریان، 1391

فیلیپ پولمن را چه در ایران و چه در دیگر نقاط دنیا بیشتر با سه گانه‌ی «نیروی اهریمنی‌اش» می شناسند. هم چنین پولمن به عنوان استاد ادبیات انگلیسی که مداوم کار کرده و بیشتر کارهایش در زمینه‌ی ادبیات استیم‌پانک بوده و البته چند باری هم نامزد بوکر شده، ولی هر بار دست خالی برگشته هم شهرت به‌سزایی به هم زده.

فیلیپ پولمن اولین بار به همت فرزاد فربد با ترجمه‌ی تریلوژی نیروی اهریمنی‌اش به فارسی زبانان معرفی شد. هر چند اکثراً بر پایان ضعیف جلد سوم تریلوژی صحه می‌گذارند، ولی اهمیت کتاب اول این تریلوژی شاید در این است که یکی از تنها نمونه‌های موجود از ادبیات استیم‌پانک به زبان فارسی است. حالا فرزاد فربد با ترجمه‌ی سه کتاب دیگر از پولمن بار دیگر سراغی از این نویسنده گرفته است. بررسی حاضر از این بین به کتاب‌های کنت کارلشتاین و کوکی اختصاص دارد، چون نگارنده تا این لحظه موفق به خواندن «مترسک و خدمتکارش» نگشته.

کوکی انگار درست از دل افسانه‌های گریم بیرون می آید. مکان وقوع مهمانخانه‌ای در آلمان قرن نوزدهم است. رسم است که هر بار شاگرد ساعت‌ساز جدید قبل از فارغ التحصیلی‌اش به عنوان استادکار، پیکره‌ای بسازد و روی برج ساعت شهر نصب کند؛ اما کارل هنوز هیچ کاری نکرده و فردا آخرین مهلت اوست. فریتز نویسنده‌ی جوان داستان ناتمامش را می‌خواهد در مهمانخانه‌ی شهر بخواند، بدون توجه به عواقبی که به بار خواهد آورد.

در کنت کارلشتاین که در روستایی خیالی به نام کارلشتاین در سویس قرن نوزدهم می‌گذرد، برادرزاده‌های کنت پهلوی عمویشان بازگشته‌اند غافل از نقشه‌ی شومی که عموی آن‌ها برایشان در سر دارد  و این که می‌خواهد آن‌ها را به عنوان قربانی تقدیم شیطانی به نام زامیل کند. در این بین هیلدی خدمتکار قصر از ماجرا باخبر می‌شود و تنها مدت محدودی زمان دارد که جلوی نقشه‌ی کنت را بگیرد.

کوکی و کنت کارلشتاین هر دو از دل سنت فولکور آلمانی می‌آیند و در عین حال هر دو محملی شدند برای بازتاب دغدغه‌ها و موتیف‌های همیشگی پولمن مثل روشنگری، تکنولوژی، جادو، تقدیرگرایی و گذر یک دوران. چیزی که بیش از پیش برای ما چهره‌ی پولمن را به عنوان یک اومانیست مسلط به ادبیات کلاسیک باز می‌نمایاند.

هر دوی این آثار قصه‌های پریان را مبنای کار خود می‌سازند و با نوسان دقیق بین سویه‌ی تاریک و کودکانه‌ی آن تصویری کارناوال‌گونه ایجاد می‌کنند که به طرز هوشمندانه‌ای فاصله‌گذارانه است. در کوکی دکتر کامنیوس آدمک‌ساز ناگهان از دل داستانا فریتز پا به عرصه‌ی واقعیت می‌گذارد. در کنت کارشتاین این روند از دل داستان‌های ترسناکی که دو دختر می‌خوانند رخ می‌دهد. پولمن هم در کوکی و هم در کنت کارلشتاین با مخاطب بازی می‌کند. بازی که همان ماهیت کارناوال است.

شاید بشود گفت پولمن داستان پریان را به خدمت خود در می‌آورد تا بر ماهیت نمایش‌گونه‌ی خود تاکید کند. به همین خاطر در کوکی شخصیت‌ها و وقایع انگار کوک شده باشند؛ مثل سوت پسرک که آدمک سلحشور را از حرکت باز می‌ایستاند. چه در کوکی و چه در کنت کارلشتاین، پولمن هوشمندانه با تبدیل تصادف‌های بی‌شمار داستان که در حالت عادی ضعف به شمار می‌آیند، موقعیت‌هایی تقدیری ماهیت نمایش‌وار داستان‌های خود را به ما القا می‌کند.

کنت کارلشتاین و کوکی محصول دو دوره‌ی متفاوت از دوران نویسندگی پولمن هستند. در این میان ناپختگی کنت کارلشتاین در حفظ تعادل میان راویان متعددش و جزئیات داستانی بیشتر به چشم می‌خورد و کوکی نمونه‌ی کامل‌تر و موفق‌تری از کار نویسنده است. اما چه برای کسانی که از طرفداران پولمن هستند و چه کسانی که تا به حال پولمن نخوانده‌اند، خواندن این کتاب‌ها باید در اولویت قرار گیرد. چون پولمن موفق شده سرگرمی را با نوعی هوشمندی که مخاطب خود را دست کم نمی‌گیرد، توام سازد که این روزها در میان کارخانه‌های انبوه‌سازی سرگرمی بی‌مایه کمیاب است. به غیر از این، کارهای پولمن از دل سنتی از ادبیات انگلیسی می‌آید که نمونه‌هایش در ایران کمتر ترجمه شده است.

کوکی: 4 ستاره

کنت کارلشتاین: 3 ستاره